hermeneutiek en psychotherapie door beeld- en begripsvorming

Inleiding:

In deze paragraaf een korte uitleg over de hermeneutiek, haar herkomst en het gebruik binnen de hulpverlening zoals beschreven door Prof. dr. R. Lubbers. In het boek Psychotherapie door beeld-en begripsvorming beschrijft hij de door hem ontwikkelde hermeneutische werkwijze.

De hermeneutiek is een discipline, welke zich bezighoudt met de interpretatie van teksten met als doel een dieper inzicht te krijgen in de betekenis die in de tekst vervat ligt. De hermeneutiek vindt haar herkomst in de oudheid, waarin het vooral werd toegepast op religieuze en filosofische geschriften. In de vroegmoderne tijd kreeg het weer meer aandacht onder invloed van denkers als Friedrich Schleiermacher en Wilhelm Dilthey, waarbij de nadruk lag op het begrijpen van teksten in hun historische en culturele context.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw bouwde Prof. Dr. R. Lubbers voort op deze stroming op initiatie van Prof. M.J. Langeveld (fenomenoloog). Professor Langeveld wees op het belang van de hermeneutiek, zoals in de 20e eeuw Gadamer deze in zijn boek “Wahrheit und Methode” beschreven heeft.

Professor Lubbers zag dat het de kracht van de hermeneutiek was om tot een beter verstaan en begrijpen te komen van menselijke ervaringen en culturele fenomenen, zoals bijvoorbeeld kunst en spel in de breedste betekenis van het woord. Het is zijn verdienste geweest om de hermeneutiek toepasbaar te maken ten behoeve van de psychotherapie. Immers hermeneutiek is niet alleen toepasbaar op tekstuele interpretatie, maar richt zich ook op de dynamiek van begrip en betekenisvorming in verschillende uitingsvormen. Zoals in de communicatie tussen mensen of therapeut en cliënt. Hermeneutiek is aldus bedoeld om in therapeutisch verband met de cliënt te zoeken naar woorden (tekst) die de gevoelservaringen van de cliënt verduidelijken en in de dialoog voor beide deelnemers zijn te verstaan. Dan kan begrip van de betekenis ontstaan. De therapeut kan de betekenis vertalen in woorden voor de cliënt en middels interpreteren het isolement van de cliënt doorbreken. Met andere woorden: het gaat om het creëren van een taalgemeenschap.

Het proces gaat als volgt: De therapeut nodigt uit tot een gedachten wisseling, waarbij de therapeut in de rol zit van de nieuwsgierige deelnemer aan het gesprek. Een eerste stap is het inleven in en het verstaan van de ander: vanuit zijn standpunt, context en achtergrond. Dan van daaruit komen tot begrijpen. Van begrijpen komen tot interpretatie. Dit proces vraagt om afstand nemen en gedegen kennis hebben van de problematiek. Bij de interpretatie laat je de cliënt verbanden zien van zijn en jouw gezichtspunt.

De hermeneutische psychotherapie zoekt naar mogelijkheden om individuele mensen te begrijpen en zodoende te helpen de communicatie met de omgeving te herstellen, de taalgemeenschap herstellen.

Woord en beeld zijn onlosmakelijk verbonden.

Naast het verwoorden, waarin cliënt en therapeut een gezamenlijk zicht krijgen van de belevingswereld van de cliënt kan het belangrijk zijn om ook naar andere vormen van expressie te kijken. Naast het woord laat het beeld ons de vaak niet bewuste gevoelswereld zien van de cliënt. Deze werkt vanuit het appèl van de sensopathie en geeft direct uitdrukking aan angsten, verlangens en wensen. Het beeld toont het ongezegde.

Woord en beeld vormen samen het narratief, waarin ervaringen een vollediger expressie krijgen, welke herkend wordt door beide deelnemers aan het proces (zie de casus).

Het hermeneutische denken is een werkwijze. Het is een wijze van behoedzaam interpreteren, waar veel voorwerk aan vooraf gaat. Denk hierbij aan het onderzoeken van de context en de geschiedenis (Professor Lubbers noemt dat het archeologisch principe), dan kijken naar de “Hermen”. Dit zijn de kleine aanwijzingen die richting geven voor het goed verstaan.

In zijn boek “Psychotherapie door beeld en begripsvorming” (1988) beschrijft Lubbers zijn visie op hermeneutiek en hulpverlening.

In zijn therapeutische methodiek gaat het om een drieslag: het gevoelsmatig verstaan van onverteerbare, vaak niet bewuste, ervaringen, die middels woord en beeld uitgedrukt worden. Vervolgens wordt dit door de hermeneutische cirkel tot gevoelsmatig begrijpen en tot wederzijds verstaan gebracht.

De cliënt helpen alle gevoelsmatige ervaringen te uiten is een langzaam proces. De rol van de therapeut is om vanuit het proces van het begrijpen te helpen de cliënt op een (ander) spoor te zetten, dat de distorsie (de ontwrichting) opheft en voor een ander levensperspectief zorgt. En de cliënt zich weer ingebed voelt in het menselijk contact.

------------------------------------------

Het verhaal van het Vogeltje

In deze casus is de maker van het verhaal Maud, wier moeder haar leven en vooral seksuele en financiële zaken met haar deelde. Maud krijgt op haar achttiende ernstige psychische klachten: heftige angsten, ernstige depressieve gevoelens, ze kan niet alleen zijn en kan zich niet hechten. Ze staat voor de keuze om na school een beroep te kiezen. In een contact met een volwassene, die ze vertrouwt, vindt er echter op verschillende manieren grensoverschrijdend gedrag plaats. Dan gaat het mis met Maud. Ze moet opgenomen worden. Ze is daar angstig en gesloten. In de kliniek geeft ze aan wel creatieve therapie te willen. Gezien het niet verbale appèl van deze therapie en haar affiniteit met tekenen, lijkt dit een goed plan. Binnen de creatieve therapie wordt gekozen voor de werkwijze Psychotherapie door beeld- en begripsvorming.

Onder invloed van de therapie ontwikkelt zich een beeldverhaal. De thematiek gaat over een moedervogel met twee jonkies. Ze zijn origineel en heel gedifferentieerd getekend, een teken van grote betrokkenheid van de maakster. Maud tekent de vogels los van elkaar. Elk doen ze hun eigen ding. De therapeut denkt aan het gebrek aan veiligheid en stelt voor een hok te maken voor de vogels. Maud pakt dat meteen op. In de tekening is te zien, dat de moeder de jongen zeer beschermt.

Therapeut richt zich in haar aanbod op het verder uit diepen van het verhaal. Eén van de jongen wil dan duidelijk de wijde wereld in. Moeder vindt dat niet goed en wil dit jong tegenhouden. Moeder staat groot en machtig tegenover het kleine Vogeltje. Het Vogeltje probeert twee keer om het nest te verlaten, maar moeder is boos en vermanend.

Moeder groot en machtig Het jong valt uit het nest.

tegenover het jong.

Het jong gaat toch, valt uit het nest. De therapeut stelt aan Maud voor om een dag uit het leven van dit Vogeltje te tekenen.

Maud tekent een klein Vogeltje in de grote wereld, maar deze zit vol bedreigingen. Ze tekent de bedreigingen. Uitgeput vindt het jong bij het afval onder een struik een plekje om te slapen. Maud tekent een angstig Vogeltje wat diep weggekropen is in een afvalblikje. Op zoek naar eten komt de bedreigende situatie in beeld. Er is een uil die het jong vriendelijk vraagt uit zijn schuilplek te komen. Geheel tegen het gemoed van het Vogeltje, geeft het gehoor aan het verzoek van de uil. Als het Vogeltje dat doet grijpt de uil hem. In de tekening een angstig en hulpeloos Vogeltje in de triomfantelijke bek van de uil.

Denkend aan het grensoverschrijdende gedrag vraagt de therapeut haar na te denken om het Vogeltje zijn intuïtie te laten volgen. Dit is ook anders dan de moeder en wel uitnodigend om je eigen kracht te gebruiken en van daaruit autonomer te handelen. Maud denkt na en bedenkt een list, waardoor de uil zijn kop in het blikje steekt en vast blijft zitten. Zo zegt Maud: daar is ie wel even mee bezig. Maud geniet van haar triomf.

Het Vogeltje in het blikje de uil klem in het blikje

De therapeut is steeds meelevend en stelt dan voor dat het Vogeltje volwassen is geworden en een plek moet zoeken in het vogelbos, bij de andere vogels.

Intussen gaat het goed met Maud en wil ze de kliniek verlaten

Maud heeft zich sterk geïdentificeerd met de hoofdfiguur uit het verhaal, die in-en meegeleefd door de therapeut door haar beeldend gestalte hebben gekregen: van een angstig Vogeltje tot een meer zelfbewuste, die autonoom durfde te gaan zijn. Ook Maud moet in de figuurtjes sterk gevoelsmatig de emoties van het Vogeltje hebben herkend. Het begin vraagt een langzaam en nauwkeurig beeldend opbouwen, zodat kind en therapeut beiden het idee hebben, dat er niets essentieels wordt overgeslagen

Een mogelijke verklaring is, dat de rescripting, door de sterke identificatie met de hoofdfiguur goed is geïntegreerd en haar heeft gesterkt in haar idee voldoende weerbaar te mogen en kunnen zijn.

Opmerkelijk is dat na het avontuur met de uil ze een Vogeltje tekent dat uitrust (de kliniek?)

In de levensgeschiedenis van Maud en in haar beelden is een vergelijkbare dynamiek. De suggesties van de therapeut: een veilig hol en om haar intuïtie te mogen volgen, ofwel haar eigen autonomie te ondersteunen heeft waarschijnlijk geleid tot de corrigerende ervaring. Het jong voelt de overwinning op hetgeen hem bedreigde en zijn zelfstandigheid daarin.

Belangrijk is om een beeld te vinden met hoge identificatiemogelijkheid. Projectieve vormen bieden hier goed mogelijkheden voor. Vanuit de kennis van de therapeut over de achtergrond (gebrek aan veiligheid en geen ondersteuning van de autonome ontwikkeling) en weet van ontwikkelingspsychologie (zelfstandig worden en dat erg ondersteunen als volwassene) werden de suggesties door Maud graag aanvaard en de juiste hulp. Het verhaal en de tekeningen (of een werkstuk} blijven binnen de verbeelding. Dan blijft de emotionele zeggingskracht werkend. Later kan de huidige situatie wel besproken worden. Hoeft overigens zelden.

In een beeldende therapie gebeurt heel veel, waar meestal de cliënten zeggen: er is veel veranderd, maar ik weet niet zo goed waardoor.

NB. De personalia in deze casus zijn geanonimiseerd, de tekeningen hertekend. Wij hebben vergeefs onze uiterste best gedaan betrokkene te achterhalen.

Litereratuur:

Lubbers, R. ; Psychotherapie door beeld en begripsvorming. Dekker en van de Vecht-Nijmegen 1988

De Boer, Th. ; Pleidooi voor interpretatie, Boom Amsterdam1977

Mooij, A.W.M en Widdershoven,G.A.M, (redactie) ; Hermeneutiek en psychologie, Boom Amsterdam, 1992